Ανδρική υπογονιμότητα: Πώς αντιμετωπίζεται σήμερα;

Οι αναχρονιστικές αντιλήψεις για τη στειρότητα έχουν περάσει ανεπιστρεπτί ευτυχώς, αλλά πολλές φορές οι λέξεις «υπογονιμότητα» ή «εξωσωματική γονιμοποίηση» συνδέονται με τη γυναίκα επειδή οι περισσότερες παρεμβάσεις των μεθόδων υποβοηθούμενης αναπαραγωγής εφαρμόζονται στο άτομο που πρόκειται να υποδεχθεί και να κυοφορήσει το έμβρυο, ανεξάρτητα από το αίτιο στειρότητας.

Βέβαια ο ανδρικός παράγοντας ευθύνεται όσο και η γυναικεία πλευρά όταν μιλάμε για υπογονιμότητα και υποβοηθούμενη αναπαραγωγή.

«Περίπου 300.000 ζευγάρια στην Ελλάδα αντιμετωπίζουν πρόβλημα γονιμότητας και δυσκολεύονται να αποκτήσουν παιδί μέσω φυσικής σύλληψης.

Οι αιτίες υπογονιμότητας αφορούν εξίσου τα δύο φύλλα. Στο 40% των περιπτώσεων το πρόβλημα εντοπίζεται στη γυναίκα, στο 40% κρύβεται ανδρικός παράγοντας ενώ στο 20% η υπογονιμότητα είναι μικτής αιτιολογίας», επισημαίνει ο Dr. Βασίλειος Γ. Κουφομιχαήλ, Μαιευτήρας – Χειρουργός Γυναικολόγος Msc. Πανεπιστημίου Αθηνών, ειδικός στην Υποβοηθούμενη Αναπαραγωγή, Διευθυντής του Τμήματος Ουρογυναικολογίας και Αισθητικής Γυναικολογίας του ΟΜΙΛΟΥ ΥΓΕΙΑ , του Μαιευτηρίου ΜΗΤΕΡΑ.

Ωστόσο, οι νέες εξελιγμένες τεχνικές αντιμετώπισης της ανδρικής υπογονιμότητας εξασφαλίζουν μεγαλύτερα ποσοστά επιτυχίας στην εξωσωματική γονιμοποίηση.

Οποιαδήποτε κατάσταση στην οποία ο άνδρας επηρεάζει αρνητικά τις πιθανότητες ενός ζευγαριού να επιτύχει εγκυμοσύνη ορίζεται ως ανδρική υπογονιμότητα, εξηγεί ο κ. Β. Κουφομιχαήλ και προσθέτει:

«Αυτό μπορεί να σημαίνει ότι υπάρχουν διαταραχές στο σπέρμα, όπως μη φυσιολογική συγκέντρωση σπερματοζωαρίων (ολιγοσπερμία), μειωμένη κινητικότητα σπέρματος (ασθενοσπερμία) ή τερατοσπερμία (μη φυσιολογική μορφολογία σπέρματος).

Ολιγοσπερμία είναι η παρουσία λιγότερων από 20 εκατ. σπερματοζωαρίων ανά χιλιοστόλιτρο σε ένα δείγμα σπέρματος (οι φυσιολογικές τιμές είναι 40 έως 300 εκατομμύρια σπερματοζωάρια ανά χιλιοστόλιτρο) και αυτό αντανακλά μειωμένη γονιμότητα, όπως και οι διαταραχές στην κινητικότητα και τη μορφολογία του σπέρματος. Επίσης 1 στους 10 άνδρες που κάνουν έλεγχο γονιμότητας δεν έχουν σπερματοζωάρια στο σπερματικό υγρό (αζωοσπερμία).».

Ο ανδρικός παράγοντας

Εκτός από τους άνδρες με μη φυσιολογική παραγωγή σπέρματος, ο όρος “ανδρικός παράγοντας” υπογονιμότητας αφορά και σε άνδρες με φυσιολογική παραγωγή σπέρματος αλλά με προβληματική μεταφορά του σπέρματος στον κόλπο κατά τη διάρκεια της σεξουαλικής επαφής.

Όταν εντοπισθεί ως αιτία υπογονιμότητας ενός ζευγαριού ο “ανδρικός παράγοντας” τότε απαιτείται πλήρης αξιολόγηση του άνδρα, και εάν διαγνωσθούν παθολογικά ευρήματα τότε θα πρέπει να αντιμετωπιστούν.

Οι νέες τεχνικές αντιμετώπισης των αιτιών της ανδρικής υπογονιμότητας είναι πλέον πολύ αποτελεσματικές και ασφαλείς για την υγεία του άνδρα αλλά και του μελλοντικού εμβρύου.

Εάν ωστόσο η θεραπεία είναι ανεπιτυχής ή εάν το ζευγάρι εξακολουθεί να μην συλλαμβάνει, τότε ενδείκνυται η υποβοηθούμενη αναπαραγωγή.

Υποβοηθούμενη αναπαραγωγή και ανδρική υπογονιμότητα

Οι μέθοδοι υποβοηθούμενης αναπαραγωγής περιλαμβάνουν την ενδομήτρια σπερματέγχυση (IUI), την εξωσωματική γονιμοποίηση (IVF) και την εξωσωματική γονιμοποίηση με μικρογονιμοποίηση (ICSI).

Η εξωσωματική γονιμοποίηση με μικρογονιμοποίηση είναι η κατάλληλη μέθοδος παρέμβασης στα υπογόνιμα ζευγάρια όταν εντοπίζεται ο ανδρικός παράγοντας υπογονιμότητας, ειδικά στις περιπτώσεις με ασθενές σπέρμα. Κατά τη διάρκεια της εξωσωματικής γονιμοποίησης εφαρμόζεται μία επιπλέον τεχνική κατά την οποία η γονιμοποίηση των ωαρίων γίνεται με την εμφύτευση ενός σπερματοζωαρίου στο κυτταρόπλασμα κάθε ωαρίου. Στη συνέχεια ακολουθείται το πρωτόκολλο της κλασικής εξωσωματικής γονιμοποίησης.

Μετά τις ενδεδειγμένες εξετάσεις και τη σπερμοληψία, ακολουθεί ειδική επεξεργασία με νέες εξελιγμένες τεχνικές, για την επιλογή των πλέον κατάλληλων σπερματοζωαρίων.

Χαρακτηριστικό της επιστημονικής εξέλιξης είναι ότι οι άνδρες με αζωοσπερμία μπορούν πλέον να έχουν το δικό τους βιολογικό παιδί με τη βοήθεια βιοψίας όρχεων και εξωσωματικής γονιμοποίησης με ICSI.

Διάγνωση του ανδρικού παράγοντα υπογονιμότητας

Τα βασικά βήματα στην αξιολόγηση ενός υπογόνιμου άνδρα είναι ένα πλήρες ιστορικό, η φυσική εξέταση, αναλύσεις σπέρματος και ενδοκρινολογικά τεστ.

Η αρχική διαγνωστική εξέταση είναι το σπερμοδιάγραμμα το οποίο αποκαλύπτει το προφίλ του σπέρματος και τις πιθανές διαταραχές στον αριθμό και την κινητικότητα.

Αν διαπιστωθεί ότι οι δείκτες που καταγράφονται στο σπερμοδιάγραμμα είναι εντός φυσιολογικών ορίων αλλά, όλα συνηγορούν στην ύπαρξη του «ανδρικού παράγοντα» ως αιτία της υπογονιμότητας του ζευγαριού, τότε η μέτρηση του οξειδωτικού στρες μπορεί να αποκαλύψει μία κρυφή παθολογία που συνδέεται με τον κατακερματισμό του DNA των σπερματοζωαρίων.

Η μέτρηση αυτή δείχνει την ικανότητα του σπέρματος να απομακρύνει τις επιβλαβείς ελεύθερες ρίζες του οξυγόνου οι οποίες σχετίζονται με εξωγενείς παράγοντες, όπως το κάπνισμα, η κατανάλωση αλκοόλ, κ.ά.

Με την εξέταση αυτή σε συνδυασμό με το σπερμοδιάγραμμα, ο γιατρός έχει μία σαφή εικόνα, ειδικά στις περιπτώσεις της ανεξήγητης ανδρικής υπογονιμότητας, και μπορεί να σχεδιάσει την ενδεδειγμένη θεραπεία με τις κατάλληλες τροποποιήσεις έτσι ώστε να αντιστραφούν οι αρνητικές επιπτώσεις των αυξημένων επιπέδων ελέυθερων ριζών οξυγόνου στο σπέρμα.

Σε άνδρες με σοβαρή υπογονιμότητα ανδρικού παράγοντα, η αξιολόγηση καρυότυπου και ο έλεγχος του χρωμοσώματος Υ δίνουν πολλές χρήσιμες πληροφορίες, ειδικά πριν από την υποβοηθούμενη αναπαραγωγή.

Αίτια ανδρικής υπογονιμότητας

Ανδρική γονιμότητα μπορεί να προκληθεί από κάποια προβλήματα υγείας ή ιατρικές θεραπείες:

• Κιρσόκηλη. Η κιρσοκήλη οδηγεί σε μειωμένη ποσότητα και ποιότητα σπέρματος.
• Λοιμώξεις. Ορισμένες λοιμώξεις μπορεί να επηρεάσουν το σπέρμα, όπως η επιδιδυμίτιδα ή η ορχίτιδα και ορισμένες σεξουαλικά μεταδιδόμενες λοιμώξεις, συμπεριλαμβανομένης της γονόρροιας ή του HIV.
• Πρόβλημα στην εκσπερμάτιση. Η ανάδρομη εκσπερμάτιση, είναι μία από τις αιτίες και συμβαίνει όταν το σπέρμα εισέρχεται στην ουροδόχο κύστη κατά τη διάρκεια του οργασμού αντί να βγαίνει από την άκρη του πέους. Διάφορες παθήσεις υγείας μπορεί να προκαλέσουν αυτό το πρόβλημα, όπως ο διαβήτης, οι τραυματισμοί της σπονδυλικής στήλης, η λήψη φαρμάκων και οι χειρουργικές επεμβάσεις σε ουροδόχο κύστη, προστάτη ή ουρήθρα.
• Αντισώματα που επιτίθενται στο σπέρμα. Τα αντισώματα κατά του σπέρματος είναι κύτταρα του ανοσοποιητικού συστήματος που λανθασμένα αναγνωρίζουν το σπέρμα ως εισβολέα και προσπαθούν να τον εξαλείψουν.
• Όγκοι. Οι κακοήθεις και οι μη κακοήθεις όγκοι μπορούν να επηρεάσουν τα ανδρικά αναπαραγωγικά όργανα άμεσα, μέσω των αδένων που απελευθερώνουν ορμόνες που σχετίζονται με την αναπαραγωγή. Σε ορισμένες περιπτώσεις, η χειρουργική επέμβαση, η ακτινοθεραπεία ή η χημειοθεραπεία μπορεί να επηρεάσουν την ανδρική γονιμότητα.
• Κρυψορχία. Κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης του αρσενικού εμβρύου, ο ένας ή και οι δύο όρχεις δεν κατεβαίνουν από την κοιλιά στον σάκο που συνήθως περιέχει τους όρχεις (όσχεο).
• Ορμονικές διαταραχές. Η υπογονιμότητα μπορεί να προκύψει από διαταραχές των όρχεων ή άλλων οργάνων που σχετίζονται με τις ορμόνες, όπως ο υποθάλαμος, η υπόφυση, ο θυρεοειδής και τα επινεφρίδια.
• Διαταραχές στη διαδικασία μεταφοράς σπέρματος από διάφορα αίτια όπως χειρουργικές επεμβάσεις, λοιμώξεις ή τραυματισμοί στην περιοχή.
• Κληρονομικές διαταραχές. Χρωμοσωμικά ελαττώματα όπως το σύνδρομο Klinefelter, (ένας άνδρας γεννιέται με δύο χρωμοσώματα Χ και ένα χρωμόσωμα Υ, αντί για ένα Χ και ένα Υ) – προκαλούν ανώμαλη ανάπτυξη των ανδρικών αναπαραγωγικών οργάνων.
• Προβλήματα στη σεξουαλική επαφή. Αυτά μπορεί να περιλαμβάνουν στυτική δυσλειτουργία, πρόωρη εκσπερμάτιση, ανατομικές ανωμαλίες όπως υποσπαδία.
• Κοιλιοκάκη. Η κοιλιοκάκη – η πεπτική διαταραχή από την ευαισθησία στη γλουτένη, μια πρωτεΐνη του σιταριού – μπορεί να συμβάλει στην ανδρική υπογονιμότητα, η οποία βελτιώνεται με την υιοθέτηση δίαιτας χωρίς γλουτένη.
• Ορισμένα φάρμακα. Η θεραπεία υποκατάστασης τεστοστερόνης, η μακροχρόνια χρήση αναβολικών στεροειδών, τα αντικαρκινικά φάρμακα, ορισμένα φάρμακα για το έλκος και την αρθρίτιδα μπορούν να βλάψουν την παραγωγή σπέρματος.
• Προηγούμενες χειρουργικές επεμβάσεις. Ορισμένες χειρουργικές επεμβάσεις μπορεί να επηρεάσουν τη γονιμότητα, όπως η βαζεκτομή, οι χειρουργικές επεμβάσεις του οσχέου, των όρχεων, του προστάτη και των μεγάλων χειρουργικών επεμβάσεων στην κοιλιακή περιοχή.
• Βιομηχανικά χημικά. Η παρατεταμένη έκθεση σε χημικές ουσίες, φυτοφάρμακα, ζιζανιοκτόνα, οργανικούς διαλύτες και υλικά βαφής μπορεί να μειώσει αριθμό σπερματοζωαρίων.
• Έκθεση σε βαρέα μέταλλα. Η έκθεση σε μόλυβδο ή άλλα βαρέα μέταλλα μπορεί επίσης να προκαλέσει στειρότητα.
• Ακτινοβολία. Η έκθεση στην ακτινοβολία μπορεί να μειώσει την παραγωγή σπέρματος, αν και συχνά επανέρχεται στο φυσιολογικό.
• Υπερθέρμανση των όρχεων. Οι αυξημένες θερμοκρασίες μπορεί να βλάψουν την παραγωγή και τη λειτουργία του σπέρματος. Αν κάθεστε για ώρα στο ίδιο σημείο, αν φοράτε στενά ρούχα ή αν έχετε στα πόδια σας φορητό υπολογιστή για μεγάλα χρονικά διαστήματα, είναι παράγοντες ελαφριάς μείωσης των σπερματοζωαρίων.

Συμπτώματα ή ενδείξεις

Ένας άνδρας μπορεί να αντιμετωπίζει προβλήματα γονιμότητας και να μην το γνωρίζει αν στη διάρκεια των ερωτικών επαφών λαμβάνει προστατευτικά μέτρα. Το κύριο σημάδι της ανδρικής υπογονιμότητας είναι η αδυναμία σύλληψης παιδιού, χωρίς υπάρχουν άλλα εμφανή σημεία ή συμπτώματα.

Ωστόσο υπάρχουν κάποιες ενδείξεις ή συμπτώματα που ενδεχομένως κρύβουν ανδρική υπογονιμότητα:

• Προβλήματα στις σεξουαλικές επαφές – π.χ., δυσκολία στην εκσπερμάτιση ή εκσπερμάτιση μικρού όγκου υγρού, μειωμένη σεξουαλική επιθυμία ή δυσκολία διατήρησης στύσης (στυτική δυσλειτουργία)
• Πόνος, πρήξιμο ή εξόγκωμα στην περιοχή των όρχεων
• Επαναλαμβανόμενες λοιμώξεις
• Μη φυσιολογική ανάπτυξη του μαστού (γυναικομαστία)

Θεραπεία της ανδρικής υπογονιμότητας

Περίπου το 75% των ανδρών με ανδρικό παράγοντα θα έχουν παθήσεις ή προβλήματα που αντιμετωπίζονται, ενώ σχεδόν όλοι οι άνδρες με ανδρική υπογονιμότητα μπορούν να ακολουθήσουν τις μεθόδους υποβοηθούμενης αναπαραγωγής ύστερα από ειδικές θεραπευτικές παρεμβάσεις οι οποίες είναι συνήθως λιγότερο επεμβατικές.

Οι θεραπείες για την ανδρική υπογονιμότητα περιλαμβάνουν:

Χειρουργική επέμβαση. Για παράδειγμα, μια κιρσοκήλη μπορεί συχνά να διορθωθεί χειρουργικά ή προηγούμενες βαζεκτομές μπορούν να αντιστραφούν. Σε περιπτώσεις όπου δεν υπάρχει σπέρμα στην εκσπερμάτιση, το σπέρμα μπορεί συχνά να ανακτηθεί απευθείας από τους όρχεις ή την επιδιδυμίδα με τεχνικές ανάκτησης σπέρματος.

Θεραπεία λοιμώξεων. Με τη χορήγηση αντιβιοτικής αγωγής μπορεί να αντιμετωπιστεί μια λοίμωξη της αναπαραγωγικής οδού, αλλά δεν αποκαθίσταται πάντα η γονιμότητα.

Ορμονικές θεραπείες. Η ορμονική υποκατάσταση ή φάρμακα χορηγούνται σε περιπτώσεις υψηλών ή χαμηλών επιπέδων ορισμένων ορμονών.

Ωστόσο πρέπει να επισημανθεί ότι έως και το 1% των ανδρών με υπογονιμότητα έχουν μια δυνητικά απειλητική για τη ζωή κατάσταση (π.χ. όγκος των όρχεων).

«Τα παλαιότερα χρόνια η υπογονιμότητα του ανδρικού παράγοντα ήταν αρχικά αντένδειξη για την εξωσωματική γονιμοποίηση, επειδή τα μη φυσιολογικά σπερματοζωάρια είναι λιγότερο πιθανό να γονιμοποιήσουν τα ωάρια σε σύγκριση με το φυσιολογικό σπέρμα.

Στην πραγματικότητα, όμως, από τη στιγμή που γονιμοποιηθεί το ωάριο με το σπέρμα σε ζευγάρια με υπογονιμότητα ανδρικού παράγοντα, η εμφύτευση και η επακόλουθη εγκυμοσύνη φαίνεται να έχει υψηλότερα ποσοστά επιτυχίας σε σχέση με άλλες περιπτώσεις εξωσωματικής γονιμοποίησης», καταλήγει ο κ. Β. Κουφομιαήλ.